کاروانسرای شاه عباسی یادگاری از دوران صفویان

به گزارش سراب نیوز، کاروانسراها را با عناوینی همچون سرا، تیمچه، پاساژ، رباط، ساباط و خان نیز نامیده‌اند که البته برخی از بناهایی که با این نام شناخته می‌شوند، از حیث ساختمان با کاروانسراها تفاوت‌هایی دارند.

شاید نماد امروزین کاروانسراها، همین مجتمع‌های رفاهی بین راهی باشند که به جایگاه سوخت، نمازخانه و غذاخوری و امکانات دیگر مجهز هستند اما دوره رواج کاروان‌گردانی و کاروان‌سالاری به قبل از ایجاد صنعت خودرو بر می‌گردد.

کاروانیان در روزگاران گذشته، بار و بندیل خود را با چهارپایان حمل می‌کردند و به لحاظ مسافت‌های طولانی در راه‌ها و بیراهه‌های مابین آبادی‌ها و شهرها، برای استراحت و تجدید قوای خود و چهارپایانشان در مکان‌هایی با عنوان کاروانسرا یا رباط فرود می‌آمدند.

مفاهیم مربوط به کاروان و کاروانسرا در آینه شعر و ادب نظیر این بیت زیبا از سعدی” ای کاروان آهسته ران کارام جانم می‌رود / وان دل که با خود داشتم با دلستانم می‌رود” تجلی یافته است و علاوه بر ایجاد التذاذ ادبی، شیوه سیر و سفر گذشتگان و شاهکارهای معماری کهن و سنتی را هم به نمایش می‌گذارد.

ابنیه باقیمانده از کاروانسراهای ادوار مختلف در ایران، بخصوص در دوره صفوی، گواه بر رواج گذر کاروانیان به اطراف و اکناف این سرزمین است و محققان و تاریخ‌دانان در برخی منابع علمی خود، برای کاروانسراها بیش از ۱۰ کارکرد قائل شده‌اند.

در مقاله‌ای با عنوان “بررسی کارکردهای کاروانسراهای ایرانی” این کارکردها شامل اقتصادی و تجاری، فرهنگی، نظامی، آموزشی، اجتماعی، امنیتی، مذهبی، استقرار عوامل دولتی، خدماتی (بدرقه و استقبال، انبار، امور خیریه) و حتی کارکرد غیراخلاقی نیز قید شده است.

ایرانیان، مبتکر احداث کاروانسراها

بی شک ضرورت امنیت و رفاه کاروانیان از دلایل احداث کاروانسراها بوده و در مقاله یاد شده آمده است که ” احداث کاروانسرا در ایران سابقه‌ای بسیار قدیمی داشته و طبق منابع کهن، ایرانیان در ساخت این بناها مبتکر و پیشگام بوده‌اند و پیشاهنگی و دیرینه‌گی ایران در بهره‌مندی از سنت‌های کهن سکونت، ساخت و ساز و توسعه و تکامل روز افزون و تدریجی یادگارهایی زیبا و ماندگار بجا گذاشته است”.

پهناور بودن سرزمین ایران و وجود جاده ابریشم به عنوان شاهراه تجاری محدوده ایران، چین و هند و آمد و شد تجار و بازرگانان بر ضرورت احداث کاروانسراها افزوده و در دوره صفویه بر شمار آنها افزوده شده است.

در مقاله “بررسی ویژگی‌های معماری کاروانسراهای ایران در دوره صفوی” آمده است که “سال‌ها پس از اسلام و با روی کارآمدن حکومت‌های ایرانی و ترک در شرق ایران، توجه به احداث کاروانسراها سیر صعودی به خود گرفت و با روی کار آمدن حکومت صفویان در سایه حمایت‌های شاهان و حکمرانان آنها دوران طلایی ساخت و معماری کاروانسراها آغاز شد.”

کاروانسراهای دوره صفوی در اردبیل

اردبیل به عنوان محل تولد شیخ صفی‌الدین اردبیلی و به عنوان شهری تاثیرگذار در استقرار نخستین حکومت صفوی و شیعی، از شهرهایی است که در دوره حکمرانی صفویان شاهد بنای کاروانسراهای متعدد بوده است و می‌توان به نمونه‌هایی از آنها نظیر کاروانسرای سنگی صائین در نیر، شاه عباسی شورگل در بیله سوار، عباسی نقدی کندی و قانلی بولاغ در مشگین شهر اشاره کرد.

کاروانسرای شاه عباسی

یکی از معروف‌ترین و مهم‌ترین کاروانسراهای اردبیل کاروانسرای شاه عباسی در کنار جاده قدیمی نیر به سراب و در گردنه برفگیر و معروف صائین در ۱۰ کیلومتری شهرستان نیر است که به طور کامل مطابق با اقلیم اطراف آن ساخته شده و برعکس بیشتر کاروانسراهای شاه عباسی در سراسر ایران، بنای آن از سنگ است.

کاروانسرای شاه عباسی اردبیل در رونق اقتصادی جاده ابریشم و ایجاد ارتباط امن بین چین و اروپا نقش بسیار پررنگی داشته است. این بنای تاریخی ارزشمند با همت و پیگیری اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اردبیل به عنوان در سال ۹۹ در فهرست آثار تاریخی ملموس جهان در یونسکو ثبت شده است.

به دلیل اینکه محل این کاروانسرا به داشتن آب‌ و هوای سرد و برف‌خیز معروف است، ساختن چنین کاروانسرایی می‌توانسته برای مسافرانی که از جاده ابریشم برای تجارت استفاده می‌کردند بسیار مناسب و مفید باشد.

سنگ‌های استفاده شده در ساخت این کاروانسرا سنگ‌های همان منطقه و محل است که در مقابل سرمای زیاد مقاومت بالایی دارند و می‌توان با بازدید از کاروانسرای شاه عباسی به میزان اهمیت معماری و هوش سازندگان آن پی برد.

بر اساس اطلاعات دانشنامه آزاد، این بنا در دوره صفوی به فرمان شاه عباس احداث شده و یکی از ۹۹۹ کاروانسرای ساخته شده در این دوره است. در سال‌های گذشته برخی از قسمت‌های کاروانسرا مرمت شده است و مصالح موجود کوهستان از قبیل سنگ، بیشتر ساختار بنا را تشکیل می‌دهد و هم براحتی قابل دسترس بوده و هم مقاوم و پایدار است.

اتصال دهنده سنگ‌های این بنا، ساروج و ملات است و عرض و ارتفاع ورودی‌های فضاهای زیستی داخل، تا حد ممکن کاهش یافته طوری که با وسایل کمی می‌توان آن را مسدود و از نفوذ سرما و کوران برف به داخل آن جلوگیری کرد.

روزنه‌های سقفی این بنای تاریخی در حداقل اندازه در نظر گرفته شده و از نظر تبادل هوا در صورت نیاز و نیز برای تامین روشنایی فضاهای داخل، عملکرد منطبق با نیاز را به نمایش می‌گذارد.

ورودی‌های فضاهای ارتباطی داخل در مرکز بنا نسبت به فضاهای جانبی، مقداری بزرگتر در نظر گرفته شده تا چهارپایانی که همراه و مورد استفاده کاروان‌ها بوده‌اند؛ بتوانند در داخل پناه بگیرند و یک گنبد کوچک سنگی نیز بر روی فضای مربع شکلی در مرکز بنا قرار دارد و این گنبد بر روی چهار سکنج احداث شده است./